Αυτές τις ημέρες διαβάζω την Τριλογία της Μασσαλίας του Jean Claude Izzo (εκδόσεις Πόλις). Απολαμβάνω τη γραφή του και νιώθω ότι ρουφάω και λίγο από τον αέρα της Μασσαλίας. Παράλληλα ψάχνω τον τρόπο να ξεκινήσω αυτό το νέο μου εγχείρημα. Σε αυτή την πρώτη καταγραφή, ανάμεσα σε αρκετά βιβλία που έχω διαβάσει και ξεχωρίσει το τελευταίο διάστημα, αποφάσισα τελικά να ξεκινήσω με ένα βιβλίο το οποίο βρήκα μοναδικό και αγάπησα ιδιαιτέρως!
Το βιβλίο αυτό προέκυψε κάπως τυχαία και αναπάντεχα και το ολοκλήρωσα σχετικά πρόσφατα. Και λέω αναπάντεχα καθώς σίγουρα δεν είναι το είδος των βιβλίων που συνήθως επιλέγω να διαβάσω. Παρακολουθώντας ένα Instagram live σχετικά με τις εκδόσεις ΔΩΜΑ γίνεται λόγος για ένα βιβλίο: το Ηπειρώτικο Μοιρολόι του Κρίστοφερ Κίνγκ, σε μετάφραση του Αριστείδη Μαλλιαρού. Το είχα ήδη δει σε προθήκες αγαπημένων βιβλιοπωλείων από τα τέλη του 2018 οπότε και είχε κυκλοφορήσει. Ωστόσο, δεν γνώριζα τον συγγραφέα του. Ούτε για τη δουλειά του, γνωστός μουσικός παραγωγός και συλλέκτης δίσκων γραμμοφώνου, ούτε και για το ταξίδι του το 2009 στην Κωνσταντινούπολη το οποίο αποτέλεσε αφορμή για αυτό το μαγικό οδοιπορικό στη ψυχή της Ηπείρου. Αυτό που με ώθησε να σπεύσω να το διαβάσω ήταν ο τρόπος με τον οποίο μιλούσε η εκδότρια για το βιβλίο: ενθουσιασμός μαζί με συγκίνηση και βαθιά εκτίμηση για τον συγγραφέα.
Λίγο πριν μπω για τα καλά στον κόσμο του βιβλίου θυμάμαι ότι έριξα μια γρήγορη, αναγνωριστική, ματιά στο οπισθόφυλλο. «Φιλοσοφικός στοχασμός… ιστορική περιγραφή… μουσικολογική ανάλυση» διάβασα μεταξύ άλλων. Λίγο προβληματίστηκα για αυτό που θα ακολουθούσε. Ωστόσο, προχώρησα.
Στον πρόλογό του ο Κίνγκ γράφει ότι το βιβλίο αυτό ειναι «ένα ερωτικό γράμμα στη μουσική και τους ανθρώπους της Ηπειρου». Και λίγο παρακάτω ότι «στην Ήπειρο η μουσική έχει ιαματική, θεραπευτική λειτουργία». Αν κάτι με κέρδισε από την αρχή ακόμα αυτό ήταν η αφοπλιστική ειλικρίνεια του συγγραφέα. Παραδέχεται, για παράδειγμα, ότι δεν γνωρίζει τον Κοέν όταν η σύζυγός του του προτείνει να πάνε σε μια συναυλία του. Έπειτα, με κέρδισε η ενθουσιώδης αφήγησή του καθώς αρχίζει να ψάχνει τα μυστικά της μουσικής που τυχαία ανακαλύπτει σε ένα παλιατζίδικο στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί συναντά κάποιους δίσκους 78 στροφών του κλαρινιτζή Κίτσου Χαρισιάδη και κάπως έτσι ξεκινάνε όλα.
Ο Κινγκ ξεδιπλώνει την ιστορία του τόπου από τα αρχαία ακόμα χρόνια και την εποχή κατά την οποία ο Πλίνιος και ο Παυσανίας πάτησαν τα χώματα της Ηπείρου. Αναφέρεται στη γεωργική της φτώχεια, τον ανεπαρκή ορυκτό της πλούτο, την περιορισμένη καλλιεργήσιμη γη και τα δύσβατα εδάφη. Αναρωτιέται «πως και γιατί ζουν οι άνθρωποι σε ένα τόσο φαινομενικά αφιλόξενο τόπο». Πιάνει και την ιστορία του Αλή Πασά και της Χάμκως και ενώ διαβάζεις για πράγματα που γνώριζες, λίγο ή πολύ, ταξιδεύεις μέσα από την αφήγησή του σε τόπους και σε χρόνους. Αναφέρεται σε θρυλικούς Ηπειρώτες μουσικούς, αφηγείται τις ιστορίες τους αλλά και τους μύθους γύρω από εκείνους. Σίγουρα δεν πρόκειται για ένα ιστορικό βιβλίο. Δεν είναι ιστορικός άλλωστε ο Κίνγκ. Είναι, πάντως, συναρπαστικός αφηγητής.

Είναι δυνατόν, ωστόσο, ένας Αμερικανός ερευνητής, όσο σπουδαίος αφηγητής και αν είναι, να καταφέρει να μιλήσει επαρκώς για το μεγαλείο της ηπειρώτικης μουσικής; Ο Κίνγκ αφηγείται μια ιστορία της Ηπείρου μέσα από το πρίσμα του πιο αυθεντικού στοιχείου της, της μουσικής της, και αποδεικνύει ότι μπορεί. Κάθε Ηπειρώτης είναι περήφανος για τη μουσική αυτή, με έναν απαράμιλλο και αρχέγονο τρόπο, που περνάει από γενιά σε γενιά. Δεν μπορεί, όμως, να μιλήσει εύκολα για αυτή καθώς είναι κάτι πηγαίο που βιώνει μέσα από την ηπειρώτικη μουσική, κάτι οικουμενικό μα και άκρως προσωπικό. Τα μοιρολόγια, τα λόγια της μοίρας, τα θρηνητικά άσματα των γυναικών προς τους νεκρούς τους, αποτελούν «το αρχαιότερο μουσικό είδος σε αδιάκοπη χρήση στην Ευρώπη». Συναρπαστικό. Την ίδια στιγμή, όμως, η μουσική της Ηπείρου δεν αρέσει σε πολλούς. Μήτε καν στους περισσότερους Έλληνες. Το παραδέχονται ακόμα και πολλοί Ηπειρώτες που συναντά ο Κινγκ στη διάρκεια του ταξιδιού του:
Η μουσική της Ηπείρου δεν είναι για όλους… παρά μόνο για όσους ζουν εκεί. Ή όσους επιστρέφουν.
Το μοιρολόι, αποσαφηνίζει ο Κινγκ, δεν αποτέλεσε μόνο επικήδειο άσμα. Έγινε και δημώδης ποίηση και περιέλαβε στους κόλπους της κάθε γνήσια μορφή απώλειας. Εξελίχτηκε σε ορχηστρικά κομμάτια από πολύ παλιά και μέσα από πολλές αλλαγές και ιστορικές και άλλες μεταβολές στις οποίες αναφέρεται ο συγγραφέας.
Και κάπου στα μισά του βιβλίου εμφανίζεται το τσίπουρο, το ουράνιο ποτό. Και, επιτέλους, αποκαλύπτεται το πανηγύρι, το αυθεντικό. Το τρίπτυχο τσίπουρο, μουσική και πανηγύρι αποτελεί «καθαρή αλχημεία, μια επίδειξη πρωτόγονης ιατρικής». Είναι απολαυστική η αφήγηση του Κινγκ από το πανηγύρι στη Βίτσα στο οποίο παρευρέθηκε. Κάπου ανάμεσα σε ευτράπελα (όπως το επεισοδιακό μεθύσι του) και άλλα (όπως όταν σηκώνεται να χορέψει εκστασιασμένος τον Σαμαντάκα, ιστορικό τραγούδι της περιοχής) συνειδητοποιεί σιωπηρά τον μηχανισμό που ενεργοποιεί στις ψυχές των ανθρώπων η ηπειρώτικη μουσική. «Το τσίπουρο σου επιτρέπει να ανοίξεις το καπάκι της ζωής και να κοιτάξεις μέσα» γράφει, παραφράζοντας τον Ντάσιελ Χάμετ. Το απόσταγμα αυτό εμφανίζει πολλά κοινά στοιχεία με την ηπειρώτικη μουσική. Τι τα καθορίζει ριζικά; Το περιβάλλον ανάπτυξής τους.
Διαβάζοντας το βιβλίο αντιλαμβάνομαι, με τις φτωχές μου γνώσεις στο συγκεκριμένο θέμα, ορισμένες υπερβολές, ενδεχομένως και κάποιες ασάφειες. Νιώθω πως ο ίδιος ο συγγραφέας, συχνά πυκνά, απαντά σε αυτά τα συναισθήματα:
Θα μπορούσε να πει κανείς πως, σαν ξένος και Δυτικός, εξιδανικεύω ό,τι δεν μπορώ να εξηγήσω, ή ότι κοιτάζω το φαινόμενο μέσα απ’ το πρίσμα του εξωτισμού. Όμως το γεγονός παραμένει: τούτοι οι ήχοι με συγκινούν.
Από την πρώτη στιγμή, πάντως, καταλαβαίνω γιατί οι εκδόσεις ΔΩΜΑ αγάπησαν αυτό το βιβλίο. Είναι στιγμές που διαβάζοντάς το νιώθω ότι πίσω από τις λέξεις βρίσκεται ένα παιδί, με όλο τον ενθουσιασμό, τον αυθορμητισμό και την πηγαία δίψα, και παράλληλα ένα ώριμος άντρας, με πολλή σοφία και γνώση στις αποσκευές του. Προσωπικά μέσα από το Ηπειρώτικο Μοιρολόι ταξίδεψα, έμαθα, ξαναθυμήθηκα αφηγήσεις παλιών, χαμογέλασα αλλά και συγκινήθηκα. Θεωρώ ότι το ίδιο μπορεί να συμβεί με τον κάθε αναγνώστη.

Υ.Γ. Κάπου διάβασα ότι ο Κρίστοφερ Κινγκ επιθυμεί να ζήσει το υπόλοιπο της ζωής του στην Ήπειρο και να δωρίσει το μεγάλης και σπάνιας αξίας αρχείο του στους ντόπιους. Δεν ξέρω αν είναι αλήθεια. Για κάποιο λόγο, ωστόσο, δεν μου προξενεί μεγάλη εντύπωση.
Info Ηπειρωτικό μοιρολόι. Οδοιπορικό στην αρχαιότερη ζωντανή δημώδη μουσική της Ευρώπης, Κρίστοφερ Κίνγκ Μετάφραση: Αριστείδης Μαλλιαρός Εκδόσεις Δώμα, 2018 427 σελ. ISBN 978-618-83224-5-5 Coming up: Το Κουαρτέτο του Χάρλεμ, James Baldwin.Φωτογραφίες άρθρου: Ελένη Παπαστεργίου https://www.instagram.com/eleni_pps/